Z powodu procesów związanych z reformacją oraz wojną trzydziestoletnią Europa nie była już jednolita wyznaniowo i politycznie. Kultura nie mogła zachować więc swej uniwersalności. Barok miał się okazać epoką różnorodności i kontrastów. Sprzeczne tendencje filozoficzne i estetyczne powodują, iż czasami mówi się o tym okresie, jako „zdziwaczałym renesansie”. Tym niemniej barok posiadał cechy swoiste, dzięki którym mocno różnił się od czasów przed rokiem 1590 i po 1740.
W sztuce do głosu doszedł indywidualizm artysty, którego dzieła odwoływały się do uczuć i emocji odbiorcy. Środkiem dla uzyskania odpowiednich celów było stosowanie niezwykłych efektów, malowniczości i nieograniczonej perspektywy – wszystko to wymykało się spod suchego osądu intelektu.
U podstaw nowej postawy leżały kwestie natury filozoficznej i naukowej. W momencie, gdy za sprawą odkryć Galileusza i Kopernika, ludzie uświadomili sobie swe rzeczywiste miejsce w kosmosie, próbowali tę wiedze oswoić. Służyć temu miały zawłaszcza działa Kartezjusza. Twórca racjonalizmu postulował koncepcję rozumu ludzkiego jako miary wszechrzeczy („Myślę, więc jestem”), jednocześnie odrzucając wiarygodność doznań osiągalnych zmysłowo. Inny myśliciel, Blaise Pascal samodzielność rozumu łączył z uczuciami i wiarą (jansenizm).
Choć sztuka wprzęgnięta została znów w służbę Kościoła, to jednak tematyka daleka była od unifikacji. W malarstwie obok dzieł o tematyce sakralnej tj. „Cierniem Ukoronowanie”, „Sąd Ostateczny” Petera Paula Rubensa, „Adoracji imienia Jezusowego” El Greco, czy „Wskrzeszenia Łazarza” Michelangelo Caravaggiego powstawały również portrety królewskie (Anton van Dyck, Diego Velazquez). Podejmowano również wątki alegoryczne, mitologiczne i historyczne. Stosowano przy tym chętnie światłocień, bogatą symbolikę i efektowny iluzjonizm.
Rzeźba obfitowała w dynamizm, silny patos i teatralność gestu. Postaci były najczęściej silnie wygięte ozdobione barwną polichromią i złoceniami. Wzorowano się przede wszystkim na dziełach antycznych. Rzeźby wykonywane były zarówno w marmurze, jak i w drewnie, brązie i stiuku. Najwybitniejszymi artystami w tej dziedzinie byli Giovanni Lorenzo Bernini ( „Ekstaza św. Teresy”, Fontanna di Trevi,) czy Alessandro Algardi.
Nastąpił rozwój świeckiej muzyki instrumentalnej. Na szeroką skalę tworzono zwłaszcza opery, oratoria, koncerty solowe, ale również i msze czy pasje. Wyróżniali się zwłaszcza Jan Sebastian Bach, Jerzy Fryderyk Haendel, Antonio Vivaldi czy Claudio Monteverdi.
Literatura baroku za swój wątek główny obrała rozdarcie człowieka między tym, co podpowiada umysł i uczuciami, między materializmem a duchowością. Rozkwitły takie gatunki jak epos, liryka, powieść, komedia, tragikomedia i tragedia. Powstawały działa takie jak „Raj utracony” Johna Miltona, bajki Jana de Le Fontanie czy komedie Moliera. W Polsce popularne było pamiętnikarstwo, zwłaszcza Jana Chryzostoma Paska i Stanisława Żółkiewskiego.
Architekturę natomiast cechował przepych. Nastąpiła monumentalizacja form. Tworzono ozdobne ołtarze, ambony, wielkie organy. Wszystko złocono. Dla baroku dworskiego wzorem był kościół Il Gesu w Rzymie i kolumnada wokół Pałacu Świętego Piotra w Rzymie. Kwintesencją baroku dworskiego byłą natomiast rezydencja Ludwika XIV w Wersalu i Habsburgów w Schonbrunn. W owym czasie przebudowany został również Zamek Królewski w Warszawie.
W Polsce w okresie baroku rozwinęła się ideologia szlachty oparta na micie starożytności – tzw. sarmatyzm. Propagował on wzór cnót obywatelskich – równości i ideałów życia ziemiańskiego. Ponadto gloryfikowano prawa i zwyczaje Rzeczpospolitej jednocześnie głosząc przekonanie o swej wyższości.
Postawa ta, jako forma obrony katolicyzmu, wpływała na niechęć wobec cudzoziemców.
