Przeczytaj uważnie fragment wykładu prof. I. Bajerowej i odpowiedz na pytania. Odpowiadaj
zwięźle, konkretnie, własnymi słowami.
„W mowie jest chwała i hańba człowieka, a język może spowodować jego upadek”. Tę myśl sformułował mędrzec
Starego Testamentu, zwracając uwagę na wielką wartość języka w życiu każdego człowieka i narodu. Język jest
wartością narodową. Przeważnie język służy do odróżnienia poszczególnych narodów od siebie, przeważnie jest –
wraz z całą specyficzną kulturą – czynnikiem spajającym naród i państwo. Jest więc też wartością polityczną. Przez
wieki język, włączając się do życia politycznego, służył na rzecz dobra narodu i państwa, służył sprawom
politycznym, ale i moralnym zarazem – służył wolności narodu.
Tymczasem w XX w. pojawiły się szczególne zagrożenia. Życie polityczne zostało zdominowane przez
totalitaryzm, który i język zechce sobie podporządkować i wyzyskać dla swych celów. Druga wojna światowa już
to zasygnalizowała. Była to pierwsza wojna, w której na wielką skalę walczyło się propagandą. Po wojnie
zostaliśmy poddani naciskowi propagandy komunistycznej. Propagandy głównie słownej, a więc za pomocą
specjalnie kształtowanego języka, który w słynnym dziele Orwella „Rok 1984” otrzymał miano new-speak –
nowomowy. Ten język, całkowicie zależny od władzy politycznej, stał się narzędziem walki politycznej
i światopoglądowej. Miał on służyć przeformowaniu świadomości narodu. Jak się to dokonywało? Poprzez
cenzurę, środki masowego przekazu, nauczanie szkolne, wszelkie oficjalne słowa, które kreowały świat zupełnie
niezgodny z rzeczywistością, a zgodny z instrukcjami ideologów. Służyły temu różne manipulacje językiem, jak
np. usuwanie wyrazów niezgodnych z ideologią komunistyczną, przemilczanie faktów nie przylegających do
interpretacji dziejów głoszonej przez rządzącą partię. Jeśli wyrazu nie dało się usunąć ze słownika, to próbowano
przynajmniej zmienić odpowiednio jego znaczenie lub barwę. Tak więc i wtedy język był wartością polityczną,
choć – raczej antywartością, bo był to język fałszujący rzeczywistość, w celach politycznych okłamujący ludzi,
próbujący zamienić ich w posłuszny tłum myślący stereotypami i sloganami wtłaczanymi do głowy przez
propagandę. Ten język służył polityce, ale nie służył dobru narodowemu. I znamienne, że gdy w 1980 roku
powstała „Solidarność”, natychmiast zwrócono uwagę właśnie na konieczność zmiany języka. Pisał Kapuściński:
„Na Wybrzeżu rozegrała się batalia o język, jego czystość i jasność, o przywrócenie słowom jednoznacznego
sensu, o oczyszczenie naszej mowy z frazesów i bredni, o uwolnienie jej z trapiącej ją plagi – plagi
niedomówników”.
(I. Bajerowa „Język jako polityczna wartość w dziejach narodu polskiego
Zadanie 1. (2 pkt)
Jaką tezę stawia autorka na początku wypowiedzi?
Zadanie 2. (1 pkt)
W jakim utworze pojawiło się po raz pierwszy określenie „nowomowa”?
Zadanie 3. (3 pkt
Jakie działania językowe typowe dla nowomowy wymienia autorka?
a) .........................................................................................
b) .........................................................................................
c) .........................................................................................
Zadanie 4. (2 pkt)
Czemu służyła nowomowa?
Zadanie 5. (3 pkt)
Poszukaj jeszcze dwóch innych wyróżników nowomowy w wybranym słowniku lub podręczniku.
Podaj źródło, z którego korzystałeś, pamiętaj o prawidłowym zapisie bibliograficznym.
a) ……………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………
b) ……………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………
Źródło: ..............................................................................................................................................
Zadanie 6. (2 pkt)
Jak rozumiesz stwierdzenie, że język był w okresie panowania nowomowy „antywartością”?
Odpowiedz w 1-2 zdaniach.
Zadanie 7. (3 pkt)
Wyjaśnij w 1–2 zdaniach sens określenia „plaga niedomówników”. Kto jest ich autorem?
Część II
Zadanie 8. (6 pkt)
Określ, jak funkcja dominuje w podanych niżej fragmentach tekstów.
a) Wracaj natychmiast do domu!
...........................................................................................................................................................
b) Muszę jeszcze przeczytać lekturę, a jestem tak bardzo zmęczony.
...............................................................................................................................
c) Co słychać?
...........................................................................................................................................................
d) W roku 1848 wybuchła Wiosna Ludów.
...........................................................................................................................................................
e) „Chodzi mi o to, aby język giętki powiedział wszystko, co pomyśli głowa” (J. Słowacki)
...........................................................................................................................................................
f) „O cóż jest piękniejszego niż wysokie drzewa
W brązie zachodu kute wieczornym promieniem.
Nad wodą, co się pawich barw blaskiem rozlewa,
Pogłębiona odbitych konarów sklepieniem.” (L. Staff)
Wyjaśnij, jak kontekst zmienia znaczenie wyrazu w następujących sytuacjach:
a) Pięknie przemawiałeś podczas tej uroczystości. Wszyscy byli wzruszeni.
b) Pięknie się zachowałeś! Wszyscy byli oburzeni.
c) Niepotrzebnie złamałeś tę gałąź.
d) Złamałeś serce tej dziewczynie.
Podkreśl poprawną definicję.
a) Innowacja frazeologiczna polega na dowolnym zestawianiu ze sobą słów.
b) Innowacja frazeologiczna to każdy nowy element językowy pojawiający się w związku
frazeologicznym.
c) Innowacja frazeologiczna to możliwość dowolnego rozumienia związku frazeologicznego.
Rozpoznaj różne typy innowacji.
a) Ze świecami szukać (zam. ze świecą szukać) ............................................................
b) Grać główne skrzypce ................................................................................................
c) Odpukać ......................................................................................................................
d) Trudny orzech do zgryzienia ......................................................................................
e) Świata przychylić
Jak odróżnić manipulację językową od perswazji? Podaj 3 przykłady z reklam lub tekstów
propagandowych.
Wyjaśnij w 1–2 zdaniach, jak rozumiesz określenie “dwujęzyczność”.
Czy uważasz się za osobę dwujęzyczną? Odwołując się do własnych doświadczeń, przedstaw w 2–3
zdaniach, jaką rolę odgrywa dwujęzyczność w Twoim życiu.
zwięźle, konkretnie, własnymi słowami.
„W mowie jest chwała i hańba człowieka, a język może spowodować jego upadek”. Tę myśl sformułował mędrzec
Starego Testamentu, zwracając uwagę na wielką wartość języka w życiu każdego człowieka i narodu. Język jest
wartością narodową. Przeważnie język służy do odróżnienia poszczególnych narodów od siebie, przeważnie jest –
wraz z całą specyficzną kulturą – czynnikiem spajającym naród i państwo. Jest więc też wartością polityczną. Przez
wieki język, włączając się do życia politycznego, służył na rzecz dobra narodu i państwa, służył sprawom
politycznym, ale i moralnym zarazem – służył wolności narodu.
Tymczasem w XX w. pojawiły się szczególne zagrożenia. Życie polityczne zostało zdominowane przez
totalitaryzm, który i język zechce sobie podporządkować i wyzyskać dla swych celów. Druga wojna światowa już
to zasygnalizowała. Była to pierwsza wojna, w której na wielką skalę walczyło się propagandą. Po wojnie
zostaliśmy poddani naciskowi propagandy komunistycznej. Propagandy głównie słownej, a więc za pomocą
specjalnie kształtowanego języka, który w słynnym dziele Orwella „Rok 1984” otrzymał miano new-speak –
nowomowy. Ten język, całkowicie zależny od władzy politycznej, stał się narzędziem walki politycznej
i światopoglądowej. Miał on służyć przeformowaniu świadomości narodu. Jak się to dokonywało? Poprzez
cenzurę, środki masowego przekazu, nauczanie szkolne, wszelkie oficjalne słowa, które kreowały świat zupełnie
niezgodny z rzeczywistością, a zgodny z instrukcjami ideologów. Służyły temu różne manipulacje językiem, jak
np. usuwanie wyrazów niezgodnych z ideologią komunistyczną, przemilczanie faktów nie przylegających do
interpretacji dziejów głoszonej przez rządzącą partię. Jeśli wyrazu nie dało się usunąć ze słownika, to próbowano
przynajmniej zmienić odpowiednio jego znaczenie lub barwę. Tak więc i wtedy język był wartością polityczną,
choć – raczej antywartością, bo był to język fałszujący rzeczywistość, w celach politycznych okłamujący ludzi,
próbujący zamienić ich w posłuszny tłum myślący stereotypami i sloganami wtłaczanymi do głowy przez
propagandę. Ten język służył polityce, ale nie służył dobru narodowemu. I znamienne, że gdy w 1980 roku
powstała „Solidarność”, natychmiast zwrócono uwagę właśnie na konieczność zmiany języka. Pisał Kapuściński:
„Na Wybrzeżu rozegrała się batalia o język, jego czystość i jasność, o przywrócenie słowom jednoznacznego
sensu, o oczyszczenie naszej mowy z frazesów i bredni, o uwolnienie jej z trapiącej ją plagi – plagi
niedomówników”.
(I. Bajerowa „Język jako polityczna wartość w dziejach narodu polskiego
Zadanie 1. (2 pkt)
Jaką tezę stawia autorka na początku wypowiedzi?
Zadanie 2. (1 pkt)
W jakim utworze pojawiło się po raz pierwszy określenie „nowomowa”?
Zadanie 3. (3 pkt
Jakie działania językowe typowe dla nowomowy wymienia autorka?
a) .........................................................................................
b) .........................................................................................
c) .........................................................................................
Zadanie 4. (2 pkt)
Czemu służyła nowomowa?
Zadanie 5. (3 pkt)
Poszukaj jeszcze dwóch innych wyróżników nowomowy w wybranym słowniku lub podręczniku.
Podaj źródło, z którego korzystałeś, pamiętaj o prawidłowym zapisie bibliograficznym.
a) ……………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………
b) ……………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………
Źródło: ..............................................................................................................................................
Zadanie 6. (2 pkt)
Jak rozumiesz stwierdzenie, że język był w okresie panowania nowomowy „antywartością”?
Odpowiedz w 1-2 zdaniach.
Zadanie 7. (3 pkt)
Wyjaśnij w 1–2 zdaniach sens określenia „plaga niedomówników”. Kto jest ich autorem?
Część II
Zadanie 8. (6 pkt)
Określ, jak funkcja dominuje w podanych niżej fragmentach tekstów.
a) Wracaj natychmiast do domu!
...........................................................................................................................................................
b) Muszę jeszcze przeczytać lekturę, a jestem tak bardzo zmęczony.
...............................................................................................................................
c) Co słychać?
...........................................................................................................................................................
d) W roku 1848 wybuchła Wiosna Ludów.
...........................................................................................................................................................
e) „Chodzi mi o to, aby język giętki powiedział wszystko, co pomyśli głowa” (J. Słowacki)
...........................................................................................................................................................
f) „O cóż jest piękniejszego niż wysokie drzewa
W brązie zachodu kute wieczornym promieniem.
Nad wodą, co się pawich barw blaskiem rozlewa,
Pogłębiona odbitych konarów sklepieniem.” (L. Staff)
Wyjaśnij, jak kontekst zmienia znaczenie wyrazu w następujących sytuacjach:
a) Pięknie przemawiałeś podczas tej uroczystości. Wszyscy byli wzruszeni.
b) Pięknie się zachowałeś! Wszyscy byli oburzeni.
c) Niepotrzebnie złamałeś tę gałąź.
d) Złamałeś serce tej dziewczynie.
Podkreśl poprawną definicję.
a) Innowacja frazeologiczna polega na dowolnym zestawianiu ze sobą słów.
b) Innowacja frazeologiczna to każdy nowy element językowy pojawiający się w związku
frazeologicznym.
c) Innowacja frazeologiczna to możliwość dowolnego rozumienia związku frazeologicznego.
Rozpoznaj różne typy innowacji.
a) Ze świecami szukać (zam. ze świecą szukać) ............................................................
b) Grać główne skrzypce ................................................................................................
c) Odpukać ......................................................................................................................
d) Trudny orzech do zgryzienia ......................................................................................
e) Świata przychylić
Jak odróżnić manipulację językową od perswazji? Podaj 3 przykłady z reklam lub tekstów
propagandowych.
Wyjaśnij w 1–2 zdaniach, jak rozumiesz określenie “dwujęzyczność”.
Czy uważasz się za osobę dwujęzyczną? Odwołując się do własnych doświadczeń, przedstaw w 2–3
zdaniach, jaką rolę odgrywa dwujęzyczność w Twoim życiu.